Đánh giá chính sách chi trả dịch vụ môi trường rừng: trường hợp tỉnh Lào Cai

Abstract

Từ năm 2010, Việt Nam đã trở thành quốc gia đầu tiên tại Châu Á triển khai chính sách chi trả dịch vụ môi trường rừng (DVMTR) ở cấp quốc gia. Song qua quá trình áp dụng trong thực tế, chính sách nảy sinh nhiều vướng mắc và bất cập làm hạn chế tính hiệu quả. Bằng phương pháp phân tích định tính kết hợp với phỏng vấn sâu 46 đại diện các đối tượng trực tiếp thực hiện chính sách ở địa phương. Nghiên cứu đã thực hiện đánh giá chính sách trên ba khía cạnh của một hệ thống phí bền vững: tính hiệu quả, công bằng và khả thi. Kết quả phân tích đã phát hiện ra những trục trặc cơ bản sau: Thứ nhất, chính sách thu phí DVMTR từ thủy điện và nước sạch đảm bảo hiệu quả thu bền vững do mức phí thấp và cơ sở thu rộng. Song việc thu phí từ du lịch lại không khả thi do mức phí cao, cơ sở thu phí hẹp, nguồn thu không đáng kể. Nguồn thu mở rộng từ việc thí điểm thu từ các cơ sở sản xuất công nghiệp, cá nước lạnh và du lịch tỉnh Lào Cai không bền vững do mức phí cao và cơ sở đối tượng thu hẹp. Quá trình thu gặp nhiều khó khăn do làm tăng thêm gánh nặng chi phí, giảm lợi thế cạnh tranh của doanh nghiệp ở địa phương. Xét tính công bằng, quy định thu phí DVMTR theo mức cố định trên 1kWh điện hay 1m 3 nước và phí DVMTR không có tính lũy tiến là không công bằng đối với những công ty thủy điện sử dụng công nghệ sản xuất khác nhau và người sử dụng nước sạch trên cả nước, giữa đối tượng thực hiện tốt và đối tượng không nộp phí. Xét tính khả thi hành chính, chính sách chi trả DVMTR chưa đảm bảo do (i) cơ sở pháp lý của các khoản thu phí DVMTR chưa chặt chẽ; (ii) chưa chỉ rõ đối tượng thu từ du lịch (iii) trình tự, thủ tục thu nộp phí DVMTR còn thủ công, rườm rà, chưa khoa học; (iv) hợp đồng ủy thác giữa Quỹ BVPTR và bên chi trả DVMTR không hợp lý; (v) cấu trúc, hoạt động của cơ quan quản lý còn chưa phù hợp. Thứ hai, về chi trả tiền DVMTR, mức chi cho 1ha rừng còn thấp, khiến cho thu nhập của các hộ gia đình, cộng đồng từ quản lý bảo vệ rừng thấp. Quá trình chi trả chưa khoa học, cách thức chi trả tiền thủ công, tiềm ẩn nhiều rủi ro, trình tự phê duyệt quyết toán kinh phí chưa hợp lý.Từ các kết quả phân tích, nghiên cứu đã đề xuất các nhóm giải pháp khắc phục những bất cập hiện nay trong thực hiện chính sách chi trả DVMTR bao gồm: (i) cải thiện tính hiệu quả từ việc thu phí DVMTR nên có tính lũy tiến và với nước sạch thu theo tỉ lệ giá nước; (ii) cải thiện tính công bằng với thu phí từ thủy điện theo mức độ tiêu thụ nước để sản xuất. Cần có những nghiên cứu chuyên sâu để xác định mức phí phù hợp phản ánh được giá trị DVMTR mang lại; (iii) cải thiện tính khả thi, phí DVMTR phải được quy định trong Luật Bảo vệ và phát triển rừng. Sửa đổi mẫu hợp đồng ủy thác chi trả, quy định phân cấp cho UBND cấp huyện phê duyệt quyết toán kinh phí. Đối với việc chi tiền DVMTR cần quy định mức cho từng nội dung chi với ràng buộc cải thiện chất lượng rừng trong nghiệm thu, gắn với mô hình sinh kế cho người dân và cộng đồng. Cuối cùng là cải thiện hiệu quả, phong cách làm việc của Quỹ Bảo vệ phát triển rừng địa phương.